ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ Α': ΜΙΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΙΣ

 

Τοῦ Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Προέδρου Δ.Σ. τοῦ Ε.ΠΟ.Κ.

Στίς 14 Νοεμβρίου τοῦ 565 πέθαινε σέ ἡλικία 83 ἐτῶν ὁ Ἰουστινιανός Α’ ὁ ἐπονομασθείς καί Μέγας…

Ἡ ἐξουσία του ἀρχίζει τό 527, ὅταν ὀνομάσθηκε αὔγουστος καί συναυτοκράτωρ ἀπό τόν ὑπέργηρο θείο του Ἰουστῖνο ὁ ὁποίος εἶχε διαδεχθεῖ τόν ἐξαίρετο Αὐτοκράτορα Ἀναστάσιο Α’ τον Δίκορο, ἕναν καθαρόαιμο Ἕλληνα ἀπό τό Δυρράχιο τῆς Ἠπείρου. Ὁ Vasiliev γράφει: «Ἡ ἐπο­χή τοῦ Ἀνα­στα­σί­ου ὑπῆρξε πολύ σημαντική γιά τή μεγαλόπνοη πο­λιτική τοῦ δευτέ­ρου δια­δόχου του, Ἰουστινιανοῦ τοῦ Μεγάλου».[1] Ὁ Ἰουστινιανός Α’ ἀνέλαβε ἀποκλειστικός Αὐτοκράτωρ τήν 1η Αὐγούστου 527. Καταγόταν ἀπό τό Ταυρίσιο τῆς Δαρ­δα­­νίας πού ἀνῆκε στήν ὑπαρχία Ἰλλυρικοῦ. Αὐτό προξενεῖ τό σύ­νηθες λάθος νά χαρακτηρίζεται ἀπό κάποιους ἱστορικούς “Ἰλ­λυ­ριός”.[2] Γεγονός πού δέν ἀνταποκρίνεται στήν πραγματικό­τη­τα, διό­­­τι ἡ ἐπαρχία τοῦ Ἰλλυρικοῦ περιελάμβανε ὅλη τήν Ἑλληνική Χε­­­ρσόνησο μέχρι τήν Παννονία. Οἱ ἱστο­­ρικοί τῆς περιόδου ἐκείνης τόν χα­­­ρα­κτηρίζουν Θρά­κα, γεγονός πού ἐπιβεβαιώ­νε­ται καί ἀ­πό τά ὀνό­­ματα τῆς οἰκο­γενείας. Στήν ἀξιόλογη με­λέτη του, ὁ Ἐμμ. Κα­ρα­­κώ­στας ἀναφέρει: «αὐτό γί­νε­ται φα­νερό ἀπό τό ὄνομα τοῦ πατέρα του Σαβ­βατίου, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ ἕνα κατ’ ἐξοχήν θρακικό ὄνομα».[3] Τό ἴδιο ἀναφέρεται καί στήν «Ἱστο­ρία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους», ὅπου θεω­ροῦ­νται ὡς «οἰ­κο­γένεια ἐκρωμαϊσμένων Θρακῶν χωρικῶν».[4]

Ἡ σύζυγος του Θεοδώρα, ἔγινε ἡ πιό ἐμβληματική Αὐτο­κρά­τειρα τοῦ Βυζαντίου καί μία ἀπό τίς διασημότερες γυναῖκες στήν παγκόσμια Ἱστορία. Κόρη τοῦ ἀρκτοτρόφου Ἀκα­κί­ου, καταγόταν -κατά τόν Νικηφόρο Κάλλιστο- ἀ­πό τήν Κύπρο. Εἶχε δύο ἀδε­λφές μέ τά ἑλληνικότατα ὀνόματα Κομιτῶ καί Ἀνα­στασία. Παρότι κατά το παρελθόν της ἠθοποιός σέ ἄσεμνες παραστάσεις καί “ἑταίρα”, κατά τόν Vasiliev: «Παρέμεινε πι­στή σύζυγος καί ἔδειξε μεγάλο ἐνδιαφέρον γιά τίς ὑποθέσεις τοῦ Κρά­τους, ἐπιδεικνύοντας μία ἐξαιρετική ὀξυδέρκεια καί ἀσκώντας μεγάλη ἐπιρροή σέ ὅλες τίς πράξεις τοῦ Ἰουστινιανοῦ».[5]

Κατά τόν Ἀγαθία, ὁ Ἰουστινιανός ὑπῆρξε «αὐτοκράτωρ ὀνόμα­τί τε καί πράγματι».[6] Καί κατά τόν Ι. Καραγιαννόπουλο «ἤξερε νά καθορίζει μεγάλους σκοπούς καί νά ἐπιδιώκει τήν πρα­γμα­τοποί­η­σή τους μέ σύστημα, ὑπομονή καί ἐπιμονή».[7]

Κοιμόταν ἐλάχιστα -γι’ αὐτό καί ὀνομάσθηκε ἀκοίμητος- καί ἐργαζόταν ἀκατάπαυ­στα. Ὅπως γράφει ὁ Κ. Ἄμαντος «Ἦτο μεγαλεπήβολος, ὡς φαίνε­ται ἀπό τά ἀτελεύτητα καί μεγάλα ἔργα του, κτίσματα, πολέμους κ.λπ., ἀλλά καί ματαιόδοξος…».[8] Ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος τόν παραβάλη μέ τόν μετέπειτα βασιλέα τῆς Γαλλίας Λουδοβίκο ΙΔ’ διό­τι «ἀμφότεροι ὑπῆρξαν ἐξ’ ἴσου φίλεργοι, ἐξ’ ἴσου καρτερικοί, ἐξ’ ἴσου κενόδοξοι».[9]

Ὁ G. Ostrogorsky γρά­φει: «Ὁ Ἰουστινιανός ἦταν ὁ τελευταῖος ρω­­μαῖος αὐτοκράτορας τοῦ βυζαντινοῦ θρόνου».[10] Ἡ τελευταία αὐ­τή φράσις ἁρμόζει πι­στεύ­­­ουμε ἀπό­λυτα στήν περίοδο τῆς βασι­λείας τοῦ Ἰουστινια­νοῦ.

Ὁ Ἰουστινιανός ὑπῆρξε ὁ τελευταῖος λα­τινόφωνος Αὐτο­κρά­­τωρ τοῦ Βυζαντίου. Ὄχι μόνο στήν γλῶσσα, ἀλλά καί στήν συ­νεί­δησι.[11] Τό ὅραμά του ἦταν ἡ ἀναβίωσις τῆς παλαιᾶς λατι­νι­­­κῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ἡ ἐπανένωσις τῆς Ρωμαϊκῆς Οἰ­κου­­με­νης. Ὅπως γράφει ὁ Charles Diehl: «Γεμά­τος ἀπό τίς ἀναμ­νή­­σεις τοῦ ρωμαϊκοῦ μεγαλείου, ὁ Ἰου­στι­­­νια­νός ὀνει­ρεύτηκε νά ἀνα­συ­­στη­σει τή ρωμαϊκή αὐτοκρατο­ρία ὅπως ἦταν ἄλλοτε».[12]

Ὅμως, κατά τήν Αἰκ. Χριστοφιλοπούλου «ἠδιαφόρει διά τάς θυσίας εἴτε αὔ­ται συνίστα­ντο εἰς ἐρήμωσιν χωρῶν, ἀφανισμόν τῶν ἀνθρώπων, οἰκονο­μι­κήν ἐ­ξά­ν­τ­λη­σιν τῶν ὑπηκόων ἤ τόν οἰκο­νομικόν μαρασμόν τῆς αὐ­το­κρα­­το­­ρί­ας». Παράλληλα -ὅπως τονίζει ἡ ἴδια- τό ὅραμα αὐ­τό δέν ὑπῆρξε προσωπική του προσπάθεια «Οὐ­δέν πολεμικόν μέτω­πον ἐπεσκέφθη, οὐδέ ἠσχολήθη μέ τήν διεξαγωγήν στρατιω­τι­κῶν ἐπι­χει­ρή­σεων».[13]

Πρός στιγμήν τά κατάφερε. Στό τέλος τῆς βασιλείας του, ἡ Ἰταλία, ἡ Σικελία, ἡ Δαλματία, ἡ Σαρδηνία, ἡ νοτιοανανατολική Ἱσπανία, οἱ Βαλεαρίδες νῆσοι καί τμῆμα τῆς βορείου Ἀφρικῆς εἶχαν ἐπανενωθεῖ ὑπό τό σκῆπτρο του. To Ρωμαϊκό Imperium φαι­νόταν νά ἀναβιώνη, ἀπό τίς Στῆλες τοῦ Ἡρακλέους μέχρι τόν πο­ταμό Εὐφράτη.

Τό ὅραμά του ὅμως κατέρρευσε λίγα χρόνια μετά τόν θάνατό του. Ἡ ἑλληνιστική Ἀνατολή εἶχε ὁριστικά ἀποκο­πεῖ ἀπό τήν λα­τι­νική καί ἐκγερμανισμένη Δύσι. Οἱ διαφορές ἦταν φυλετι­κές, γλωσσικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές καί πολι­τι­κές:

Στήν Ἀνατολή κυριαρχοῦσε ἡ κρατική συ­νοχή, ἡ ἑλληνική γλῶσσα, ὁ ἑλληνιστικός πολιτισμός καί τό ἑλλη­νι­κό, ἑλληνίζον ἤ ἐξελ­­λη­νι­σμένο στοιχεῖο.

Στήν Δύσι κυρια­ρχοῦσε ἡ κρατική πολύ­δια­σπα­σις, ἡ λατινική γλῶσσα καί τό βάρβαρο γερμα­νι­κό στοι­­­χεῖο. Γι΄αὐτό ὁ Vasiliev χαρακτηρίζει -ἴσως καθ’ ὑπερβολή- τίς ἐκσ­τρα­τεῖες του «περιττές καί ὀλέ­θριες»[14], ἐνῶ ὁ Peter Sarris γράφει ὄ­τι κληροδότησε «μία αὐ­­τοκρατορία πού, ἄν καί ἐκτενέστερη, ἦταν πολύ εὔθραυστη καί δη­μοσιονομικά ἀσταθής».[15]

 Ὁ ἴδιος ὁ Ἰουστινιανός δέν μπόρεσε νά ἁγνο­ή­ση τόν ἑλληνικό πα­ράγοντα. Σέ Ἕλληνες στήριξε τό ἀνορθωτικό του ἔργο: Ἕλ­λην τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὁ νομοθέτης Τριβω­νια­­νός, Ἕλλην τῆς Καπ­­­πα­δοκίας ὁ Ἰωάννης Καππαδόκης, Ἕλλη­­νες τῆς Μι­κρᾶς Ἀσίας οἱ ἀρχιτέκτονες Ἀνθέμιος καί Ἰσίδωρος, Ἕλλη­νας τῆς Θράκης ὁ στρα­τηγός Βελισσάριος κ.ο.κ. Καί παρά τήν προσκόλλησί του στήν λα­τινική πα­ράδοσι, στά ἑλλη­νι­κά ἀναγκάσθηκε νά ἐκδώ­ση τήν κα­θημερινή νομο­θε­σία του (“Νεαρές”).

Ἡ “ἑνωτική” θρησκευτική πολιτική τοῦ Ἰουστινια­νοῦ, κα­­ρκι­νοβατοῦσα ἀνάλογα μέ τίς συνθῆκες μία πρός τήν ὀρ­θο­δο­ξία καί μία πρός τόν μονοφυσιτισμό, «ἀντί νά φέρει τή συμφιλίωση καί τήν εἰρήνη ὁδήγησε στή διαίρεση τοῦ λαοῦ», κατά τόν Ι. Καραγιαν­νό­πουλο.[16] «Ἀσυ­νε­πής, ἀντιφατική καί παραπαίουσα» κατά τήν Αἰκ. Χριστοφιλοπούλου[17], διεύρυνε τό χάσμα μέ τίς μο­νοφυσιτικές ἐπα­ρχίες τῆς Συ­ρίας καί Αἰγύπτου προ­ετοι­μά­ζοντας τήν εὔκολη ἀρα­­βική κα­τά­κτησί τους λίγες δεκα­ε­τίες ἀρ­γό­τερα. Διεύρυνε τό χά­σμα καί μέ τήν Δύσι. Ἡ ἀνα­­­τολική καί ἡ δυτική Ἐκκλησία εἶχαν ἀκολου­θήσει ἐντε­λῶς δια­­­­φορετικούς δρό­μους.

Κατηγορήθηκε ὅτι προέβη σέ διώξεις “ἐθνικῶν”. Περισσότερο ὅμως ἐστράφη κατά τῶν Ἰουδαίων, τῶν Μανιχαί­ων καί τῶν Σαμαρει­τῶν. Οι τελευταίοι μάλιστα ἀντέδρασαν στά μέτρα του Ἰουστινιανοῦ μέ ἔνοπλη ἐξέγερσι στήν Παλαιστίνη.

Κατηγορήθηκε ἐπίσης γιά ἀναστολή λειτουργίας τῆς Ἀκαδημίας τῶν Ἀθηνῶν, ἡ ὁποία ὅμως εἶχε παρακμάσει μέ ἀνατολίζοντες διδασκάλους πού δίδασκαν θεουργία, ἀστρολογία καί νεοπλατωνισμό μέ ἀνατολίτικες ἰδέες. Ἐνδεικτικό εἶναι ὅτι οἱ πέντε ἀπό τούς ἑπτά τελευταίους διδασκάλους της δέν ἦσαν Ἕλληνες (Ὁ Σχολάρχης Δαμάσκιος ἦταν Σύριος, ὁ Σιμπλίκιος ἦταν Κίλικας, ὁ Εὐλάμιος ἦταν Φρύγας, ὁ Διογένης ἦταν Φοίνικας καί ὁ Ἰσίδωρος ἦταν Γαζαῖος).

Ἡ ἐποχή τοῦ Ἰουστινιανοῦ θεω­ρεῖται ἕνα διά­λειμμα πού -κατά τόν Charles Diehl- προ­σπά­θησε νά ἐκ­τρέψη μία ἀναπόφευκτη ἱστο­ρική πο­ρεί­α «δια­κό­πτω­ντας τήν φυ­σική ἐξέ­λι­ξη τῆς ἀνα­τολι­κῆς αὐτοκρατο­ρί­ας»[18]. Ὑπάρχει ὅμως καί ἡ ἄποψις τοῦ Ἰω. Κα­ρα­γιαν­νοπούλου, ὅτι: «ἡ ἀποκατάσταση τοῦ imperium στή δυτική Με­σόγειο συνεπαγόταν τόσα καί τέτοια ἐμπορικά καί οἰκονομικά πλε­ονεκτήματα, πού ἦταν τελείως ἀδύνατο νά παραβλέψει ὁποια­δή­­ποτε βυζαντινή κυβέρνηση».[19]

Ἀνεξαρτήτως αὐτῶν, ὀρ­θῶς ἡ Ἱστο­­­ρία τοῦ ἔδωσε τόν τίτλο τοῦ Με­γάλου, διότι -ὅπως γράφει ὁ Ι. Καραγιαννόπουλος- ὑπῆρξε «ὁ δημιουργός του Corpus juris civilis, ὁ ἐμπ­νευ­στής τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὁ ἀναδιοργανωτής τοῦ κράτους, ὁ πολι­τι­κός τῆς Reconquista”».[20]

Κα­τά τόν Steven Runci­man «Ἔκαμε τόν κό­σμο πιό ὡραῖο καί τοῦ ἔδωσε τόν πιό ἐ­ξαι­ρετικό κώδικα νό­μων».[21]

Τά ὅσα γράφει ὁ G. Os­tro­gor­sky εἶναι πο­λύ ἀληθινά:

«Τό προσωπικό μεγαλεῖο τοῦ Ἰουστινιανοῦ φαίνεται καθαρά πρό πάντων στήν εὐρύτητα τῶν πολιτικῶν του ἐπιδιώξεων καί στήν ἐξαιρετικά πολύπλευρη δραστηριότητά του. Οἱ ἀναμφι­σβή­­τητα πολλές καί ἐνοχλητικές ἀδυναμίες τοῦ χαρακτήρα του ὠχριοῦν μπροστά στήν καθολικότητα τοῦ μυαλοῦ του.

Εἶναι βέ­βαι­α ἀλήθεια ὅτι ὄχι ὁ ἴδιος ἀλλά ὁ Βελισσάριος καί μετά ἀπό αὐ­τόν ὁ Ναρσῆς ἡγήθηκαν στούς μεγάλους ἀνακτητικούς πολέ­μους, ὅτι ὄχι ὁ ἴδιος ἀλλά ὁ Τριβωνιανός ἐπέτυχε τήν μεγάλη κω­δικοποίηση τοῦ δικαίου καί ὅτι ὄχι ὁ ἴδιος ἀλλά ὁ ἔπαρχος τῶν πραιτωρίων Ἰωάννης ὁ Καππαδόκης εἰσήγαγε τά σπουδαῖα διοι­κητικά μέτρα.

Πλήν ὅμως ὁ Ἰουστινιανός ἦταν ὁ ἐμπνευστής ὅλων αὐτῶν τῶν μεγάλων ἔργων τῆς ἔνδοξης βασιλείας του».[22]

ΠΗΓΗ: Ε.ΠΟ.Κ.