Η διαπέραση της στέγης της φάτνης από τις ακτίνες του φωτός υπομνηματίζει εμμέσως την παρθενία της Θεοτόκου στη δυτική χριστιανική εικονογραφία
Από την
Αθηνά Σχινά*
Εδώ και αιώνες η έρευνα δεν έχει ακόμη με ασφάλεια καταλήξει στο γεγονός της ύπαρξης ή μη του περίφημου Αστέρος που έλαμψε έντονα κατά τη νύχτα των Χριστουγέννων, καθοδηγώντας τους αγραυλούντες ποιμένες -στους οποίους εμφανίστηκε, όπως μας αποκαλύπτει η ορθόδοξη εικονογραφία της Γέννησης του Σωτήρος, ως Αγγελος-, αλλά, παράλληλα, φωτίζοντας και τους τρεις Μάγους, ερχόμενους από την Περσία στη Βηθλεέμ προκειμένου να προσκυνήσουν τον αναμενόμενο Μεσσία.
Αθηνά Σχινά*
Εδώ και αιώνες η έρευνα δεν έχει ακόμη με ασφάλεια καταλήξει στο γεγονός της ύπαρξης ή μη του περίφημου Αστέρος που έλαμψε έντονα κατά τη νύχτα των Χριστουγέννων, καθοδηγώντας τους αγραυλούντες ποιμένες -στους οποίους εμφανίστηκε, όπως μας αποκαλύπτει η ορθόδοξη εικονογραφία της Γέννησης του Σωτήρος, ως Αγγελος-, αλλά, παράλληλα, φωτίζοντας και τους τρεις Μάγους, ερχόμενους από την Περσία στη Βηθλεέμ προκειμένου να προσκυνήσουν τον αναμενόμενο Μεσσία.
Την πρώτη αναφορά για την ουράνια παρουσία του αστέρος αυτού, με το εντυπωσιακά ισχυρό φως του, την έχουμε στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου (Κεφ. 2, στ 1-11) και είναι ο μόνος από τους Ευαγγελιστές που το αναφέρει. Εχουμε βεβαίως κι άλλες δύο πηγές, αλλά αυτές προέρχονται από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια και είναι το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου κι εκείνο του Ψευδο-Ματθαίου. Εκτοτε, πολλοί θεολόγοι και αστρονόμοι προσπάθησαν να προσδιορίσουν χρονικά και να ερμηνεύσουν σημασιολογικά το φαινόμενο, ως φυσικό και άλλοτε ως υπερβατικό γεγονός, από την παρουσία του οποίου εξαρτάται χρονικά και η ίδια η Γέννηση του Χριστού.
Μετά τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, ο επόμενος που κάνει αναφορά στο Αστρο της Βηθλεέμ είναι ο επίσκοπος Αντιοχείας Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, μαθητής του Ευαγγελιστή Ιωάννη, θεωρώντας το υπερφυσικό γεγονός που επιβεβαιώνει τη θεϊκή καταγωγή του Ιησού. Την ίδια ερμηνευτική κατεύθυνση ακολουθούν κι άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως είναι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Διόδωρος της Ταρσού, ο Νεκτάριος Πενταπόλεως (Αιγίνης) κ.λπ.
Αντίθετα από την προηγούμενη εκδοχή, υπάρχουν θεωρίες και απόψεις (όπως του Ωριγένη και του Ευσεβίου Καισαρείας), που θέλουν το Αστρο να είναι κάποιος κομήτης που εμφανίστηκε μεταξύ της 10ης Μαρτίου και της 27ης Απριλίου του έτους 5 π.Χ., είτε ένας απλανής αστέρας, με ενδεχόμενη τη λάμψη του να προέρχεται -σύμφωνα με άλλες γνώμες αστροφυσικών- από πιθανή έκρηξη κάποιου υπερκαινοφανούς αστέρα, δηλαδή ενός supernova, που έγινε με βάση ορισμένες αναφορές Κινέζων αστρονόμων, στον αστερισμό του Αιγόκερω (το έτος 5 π. Χ.) ή του Αετού (τον έτος 4 π.Χ.), με επικρατέστερη εξ αυτών την άποψη να πρόκειται για διπλή είτε τριπλή Σύνοδο Πλανητών, όπως του Δία, της Αφροδίτης και του Κρόνου, που έλαβαν χώρα το έτος 7 π.Χ. ή το έτος 2 π.Χ.
Το Αστέρι της Βηθλεέμ, παρότι είναι αρκετά διαδεδομένο στις λαογραφικές παραδόσεις μας και στα δημοτικά τραγούδια μας, στην ορθόδοξη εντούτοις εικονογραφία απεικονίζεται σπανιότερα και κυρίως από τον 16 αι. και ύστερα, προτιμώντας οι αγιογράφοι να εμφανίζουν τον Αγγελο αντί του Αστέρος. Πρόκειται για τον Αγγελο Εξάγγελο, που τον εμφανίζει η εικονογραφία ως Αιγλοβολούντα εξ Ουρανών, να ειδοποιεί εν πρώτοις -για την ενσάρκωση του Σωτήρος- τους τρεις αγραυλούντες ποιμένες και κατά τα τέλη της επίγειας ζωής του Ιησού - κατά τη μαρτυρία δηλαδή της Αναστάσεως (στην αγιογραφική σύνθεση «Ουκ έστιν ώδε»)- πάλι τον λευκοντυμένο και με την προσήκουσα φωταύγεια απαστράπτοντα Αγγελο να ειδοποιεί τις τρεις Μυροφόρες για την αναχώρησή Του.
Στη δυτική εικονογραφία και στα συναφή θέματα της Γέννησης του Ιησού και της Προσκύνησης των Μάγων, από τα χρόνια του Giotto, δηλαδή κατά την πρώιμη Αναγέννηση, εμφανίζεται σταθερά σχεδόν ο Αστέρας. Το φως του -στις αγιογραφικές εικόνες που παραγγέλλονται από μοναστήρια προς επώνυμους και αναγνωρισμένους ζωγράφους- το ρίχνει ακτινωτά ο Αστέρας της Γέννησης, συνήθως από τον ουρανό, διαπερνώντας αυτό (μέσα από ένα άνοιγμα της στέγης) την αχυροκαλύβα της φάτνης, προκειμένου κατόπιν να προσπέσει στο Θείο Βρέφος.
Μετά τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, ο επόμενος που κάνει αναφορά στο Αστρο της Βηθλεέμ είναι ο επίσκοπος Αντιοχείας Ιγνάτιος ο Θεοφόρος, μαθητής του Ευαγγελιστή Ιωάννη, θεωρώντας το υπερφυσικό γεγονός που επιβεβαιώνει τη θεϊκή καταγωγή του Ιησού. Την ίδια ερμηνευτική κατεύθυνση ακολουθούν κι άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως είναι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Διόδωρος της Ταρσού, ο Νεκτάριος Πενταπόλεως (Αιγίνης) κ.λπ.
Αντίθετα από την προηγούμενη εκδοχή, υπάρχουν θεωρίες και απόψεις (όπως του Ωριγένη και του Ευσεβίου Καισαρείας), που θέλουν το Αστρο να είναι κάποιος κομήτης που εμφανίστηκε μεταξύ της 10ης Μαρτίου και της 27ης Απριλίου του έτους 5 π.Χ., είτε ένας απλανής αστέρας, με ενδεχόμενη τη λάμψη του να προέρχεται -σύμφωνα με άλλες γνώμες αστροφυσικών- από πιθανή έκρηξη κάποιου υπερκαινοφανούς αστέρα, δηλαδή ενός supernova, που έγινε με βάση ορισμένες αναφορές Κινέζων αστρονόμων, στον αστερισμό του Αιγόκερω (το έτος 5 π. Χ.) ή του Αετού (τον έτος 4 π.Χ.), με επικρατέστερη εξ αυτών την άποψη να πρόκειται για διπλή είτε τριπλή Σύνοδο Πλανητών, όπως του Δία, της Αφροδίτης και του Κρόνου, που έλαβαν χώρα το έτος 7 π.Χ. ή το έτος 2 π.Χ.
Το Αστέρι της Βηθλεέμ, παρότι είναι αρκετά διαδεδομένο στις λαογραφικές παραδόσεις μας και στα δημοτικά τραγούδια μας, στην ορθόδοξη εντούτοις εικονογραφία απεικονίζεται σπανιότερα και κυρίως από τον 16 αι. και ύστερα, προτιμώντας οι αγιογράφοι να εμφανίζουν τον Αγγελο αντί του Αστέρος. Πρόκειται για τον Αγγελο Εξάγγελο, που τον εμφανίζει η εικονογραφία ως Αιγλοβολούντα εξ Ουρανών, να ειδοποιεί εν πρώτοις -για την ενσάρκωση του Σωτήρος- τους τρεις αγραυλούντες ποιμένες και κατά τα τέλη της επίγειας ζωής του Ιησού - κατά τη μαρτυρία δηλαδή της Αναστάσεως (στην αγιογραφική σύνθεση «Ουκ έστιν ώδε»)- πάλι τον λευκοντυμένο και με την προσήκουσα φωταύγεια απαστράπτοντα Αγγελο να ειδοποιεί τις τρεις Μυροφόρες για την αναχώρησή Του.
Στη δυτική εικονογραφία και στα συναφή θέματα της Γέννησης του Ιησού και της Προσκύνησης των Μάγων, από τα χρόνια του Giotto, δηλαδή κατά την πρώιμη Αναγέννηση, εμφανίζεται σταθερά σχεδόν ο Αστέρας. Το φως του -στις αγιογραφικές εικόνες που παραγγέλλονται από μοναστήρια προς επώνυμους και αναγνωρισμένους ζωγράφους- το ρίχνει ακτινωτά ο Αστέρας της Γέννησης, συνήθως από τον ουρανό, διαπερνώντας αυτό (μέσα από ένα άνοιγμα της στέγης) την αχυροκαλύβα της φάτνης, προκειμένου κατόπιν να προσπέσει στο Θείο Βρέφος.
Η διαπέραση της στέγης της φάτνης από τις ακτίνες του φωτός υπομνηματίζει εμμέσως την παρθενία της Θεοτόκου, στη δυτική χριστιανική εικονογραφία (συμβολικά, όπως μόνον το φως μπορεί να διαπεράσει, χωρίς να θραύσει ή να διαταράξει την υποτιθέμενη συνεκτικότητα της στέγης). Κατά ανάλογο τρόπο, στο βάθος κάθε σχετικής με τη Γέννηση σκηνής εμφανίζεται κι ένας ερειπιώνας, πάνω στον οποίο αχνοφέγγουν οι ακτίνες του Αστέρα της Γέννησης.
Αυτός ο ερειπιώνας αποτελείται από φθαρμένα, αποσπασματικά και ασύνδετα παρουσιαζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη, όπως είναι π.χ. κίονες, σπασμένοι βωμοί, επιστήλια, αετώματα και γκρεμισμένα αρχαία κλιμακοστάσια, συμβολίζοντας τον παλαιό χρόνο που κατακρημνίζεται από τη στιγμή που ενσαρκώνεται ο Θείος Λόγος και ανατέλλει -καθώς το Αστρο της Βηθλεέμ, κατά τις πρώτες ώρες της αυγής- συνταυτιζόμενο με τον Καινό Χρόνο της επίγειας ζωής και της λυτρωτικής Διδασκαλίας του Θεανθρώπου.
*Ιστορικός Τέχνης και Θεωρίας του Πολιτισμού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου