Ο Τρούμαν, ο Αθηναγόρας και η Παγκόσμια Ορθοδοξία: Μια Ιστορική Εναλλακτική

Σχόλιο Φαίης: Αποκαλυπτικό και πολυσήμαντο σε πολλά επίπεδα το περιεχόμενο αυτού του άρθρου. Σημαντικό δε και το γεγονός -αν και το έχουμε εμπεδώσει πια- ότι εμφανίστηκε στον επίσημο ιστοχώρο της Αρχιεπισκοπής Αμερικής (υπαγόμενη στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως) τον Απρίλιο του 2014 με τίτλο: «Truman, Athenagoras, and World Orthodoxy: An Historical Alternative». Ένας πιο ειλικρινής τίτλος κατά την ταπεινή μου άποψη θα έγραφε: ΤΟ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΩΝ ΗΠΑ: ΟΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ (ΤΩΝ ‘ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΩΝ’) ΞΕΘΑΨΑΝ ΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΑΝ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΥΣ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΥΓΝΩΜΟΝΕΣ ΠΟΥ ΧΤΥΠΑΝΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ.

Του Δρ. Αλέξανδρου Κ. Κύρου
καθηγητή Ιστορίας (Βαλκάνια, Βυζάντιο, Οθωμανική Αυτοκρατορία)
στο Salem State University

Δεν ήταν πολύ καιρό πριν που οι Αμερικανοί πρόεδροι κατάλαβαν ότι η ενεργός στήριξη και υπεράσπιση του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως από την Ουάσινγκτον ήταν συνεπής όχι μόνο με την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας αλλά και ένα σημαντικό παγκόσμιο μέσο για την ανάδειξη και την επικοινωνία των Αμερικανικών αξιών στη δίδυμη αρένα των διεθνών σχέσεων και της διπλωματίας των Μεγάλων Δυνάμεων. Η ιστορία ωστόσο γύρω από αυτήν την επίσημη άποψη του Πατριαρχείου, ως μοναδικού εταίρου για την ανάδειξη των δημοκρατικών ιδεών στο εξωτερικό και για την προώθηση ανθρωπιστικών στόχων σε όλο τον κόσμο, διέφυγε σε μεγάλο βαθμό της προσοχής του κοινού ενώ σταθερά διαβρώθηκε από τη θεσμική μνήμη της εξωτερικής πολιτικής της ελίτ αυτής της χώρας.

Πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ αποκαλύπτουν μια συναρπαστική ιστορία, μια εναλλακτική αφήγηση του Αμερικανικού ενδιαφέροντος και της εμπλοκής του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως κατά τη διάρκεια ίσως της πιο κρίσιμης περιόδου στην ιστορία της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Υπό τον πρόεδρο Χάρυ Τρούμαν, το δόγμα συγκράτηση ενάντια στον κομμουνισμό -εγκαινιάστηκε στην Ελλάδα το 1947- αναδείχθηκε ως το καθοριστικό πρότυπο που διέπει το ρόλο των ΗΠΑ στον μεταπολεμικό κόσμο. Η ‘συγκράτηση’ καθόρισε τις προτεραιότητες της Ουάσινγκτον, προσδιόρισε τις διεθνείς σχέσεις της και υπαγόρευσε τις δράσεις της στο εξωτερικό.

Συχνά υποτιμημένο από πολλούς ιστορικούς είναι το γεγονός ότι η ‘συγκράτηση’ υπό τον Τρούμαν, καθώς και υπό τους Προέδρους Αϊζενχάουερ και Κέννεντυ, είχε μια ισχυρή θρησκευτική διάσταση η οποία λειτούργησε με δύο τρόπους. Πρώτον, βοήθησε στο να οριοθετήσει τις γραμμές του παγκόσμιου αγώνα κατά του κομμουνισμού διαχωρίζοντας τον κόσμο στους «ηθικούς, έθνη που αγαπούν το Θεό» καθοδηγούμενοι από τις ΗΠΑ, και στις δυνάμεις του αθεϊσμού και της αθρησκείας που ελέγχονταν από την «Άθεη Σοβιετική Ένωση». Δεύτερον, η θρησκεία όχι μόνο αποδείχθηκε πολύτιμο εργαλείο στη ανάσχεση της επέκτασης του κομμουνισμού αλλά συνέβαλε και στην εσωτερική κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Πράγματι, ο Τρούμαν είδε τη θρησκεία ως ένα ισχυρό εργαλείο για να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη στο Σοβιετικό σύστημα και να επιφέρει τη σταδιακή κατάρρευσή του.

Επειδή η κυρίαρχη θρησκεία στη Σοβιετική Ένωση και σε ένα μεγάλο τμήμα του Ανατολικού Μπλοκ ήταν η Ορθόδοξη Χριστιανοσύνη, το καθεστώς της Αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής ανέπτυξε για πρώτη φορά ένα ενεργό ενδιαφέρον προς τις Ορθόδοξες Εκκλησίες της Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου. Ωστόσο, δεδομένου ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσσίας βρισκόταν σε κατάσταση αιχμαλωσίας υπό το Σοβιετικό Κράτος, ο Τρούμαν αναγκαστικά έπρεπε να κοιτάξει αλλού για να καλέσει την Ορθοδοξία στην πρωτοβουλία του για μία παν-θρησκευτική συμμαχία ενάντια στον κομμουνισμό, μια προσπάθεια η οποία πράγματι προχώρησε από το ρητορικό επίπεδο στο επιχειρησιακό επίπεδο με τη συμμετοχή της Αγγλικανικής Εκκλησίας και του Βατικανού στα τέλη του 1947.

Είναι αξιοσημείωτο, ίσως και ενδιαφέρον, ότι τη στιγμή που το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως έγινε το επίκεντρο του σχεδίου Τρούμαν για να φέρει τον Ορθόδοξο κόσμο σε έναν παν-θρησκευτικό συνασπισμό, ένας Αμερικανός πολίτης έγινε Πατριάρχης. !!! [σσ. τα θαυμαστικά δικά μου] Την 1η Νοεμβρίου του 1948 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας στην Κωνσταντινούπολη εξέλεξε τον Αθηναγόρα, Αρχιεπίσκοπο της τότε Ελληνικής Ορθοδόξου Αρχιεπισκοπής Βορείου και Νοτίου Αμερικής, Οικουμενικό Πατριάρχη της  Κωνσταντινουπόλεως. Μακροχρόνιος προσωπικός φίλος του Προέδρου Φραγκλίνου Ρούσβελτ και έχοντας συνάψει στενή σχέση με τον Πρόεδρο Τρούμαν, η υποψηφιότητα του Αθηναγόρα για Πατριάρχης απολάμβανε την ενεργό υποστήριξη, και κάποια νέα στοιχεία υποδηλώνουν την πιθανή εμπλοκή, της διοίκησης Τρούμαν.

Τον Ιούνιο του 1949, σε μια επικοινωνία του Τρούμαν με τον αξιωματούχο του Στέιτ Ντιπάρτμεντ Myron Taylor (τον ανώτερο διπλωμάτη των ΗΠΑ ο οποίος ενώ επίσημα υπηρετούσε ως εκπρόσωπος του προέδρου στο Βατικανό ήταν στην πραγματικότητα υπεύθυνος για τον συντονισμό του μυστικού αντι-κομμουνιστικού παν-θρησκευτικού συνασπισμού στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή), ο Τρούμαν ξεχώρισε τον Πατριάρχη Αθηναγόρα με ιδιαίτερο έπαινο: «είναι καλό που οι δυνάμεις του Χριστιανισμού και της δημοκρατίας έχουν έναν τόσο ένθερμο υποστηρικτή και υπερασπιστή όπως αυτόν. Αυτός είναι πράγματι σε θέση να ασκήσει μεγάλη επιρροή στην αναβαθμισμένη θέση του την Κωνσταντινούπολη.»

Η πιο δημοφιλής σκηνή στην Ελληνοαμερικανική ιστορία που υποδεικνύει τον διαχωρισμό ανάμεσα στο μύθο και την ακριβή ιστορική κατανόηση, σχετίζεται με το τέλος της θητείας του Αθηναγόρα ως Αρχιεπισκόπου στην Αμερική και την αρχή του πρωτείου του ως Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη. Τον Ιανουάριο του 1949 ο Αθηναγόρας πέταξε στην Κωνσταντινούπολη με το προεδρικό αεροπλάνο του Τρούμαν για να αναλάβει τη θέση του Οικουμενικού Πατριάρχη. Παρά τη δημοφιλή, σχεδόν φολκλορική, περιγραφή και ερμηνεία αυτού του γεγονότος, η εξαιρετική αυτή χειρονομία του Τρούμαν δεν ήταν απόρροια των συναισθημάτων και του σεβασμού του για τον Αθηναγόρα, τα οποία, παρεμπιπτόντως, ήταν αληθινά.

Αντ’ αυτού, τούτη ήταν μία υπολογισμένη δράση που ανέλαβε ένας πρόεδρος ο οποίος είδε τον Αθηναγόρα και το Πατριαρχείο ως ζωτικής σημασίας και επιρροής εταίρους για την προώθηση των διεθνών συμφερόντων των ΗΠΑ και των ανθρωπιστικών αξιών στον παγκόσμιο αγώνα ενάντια στον κομμουνισμό. Η πρωτοφανής επίδειξη καλής θελήσεως του Τρούμαν δεν αποσκοπούσε απλώς στο να εκφράσει μια προσωπική έκφραση αμοιβαίας φιλίας και σεβασμού στο πρόσωπο του Αθηναγόρα, αλλά ήταν σαφή ένδειξη της αξίας και της υποστήριξης που έδινε η Ουάσινγκτον στο Πατριαρχείο -ένα ισχυρό διπλωματικό μήνυμα το οποίο ο Τρούμαν προσπάθησε να στείλει τόσο στην Άγκυρα όσο και στη Μόσχα.

Ο Πρόεδρος Τρούμαν συχνά τόνιζε τις φιλο-αμερικανικές πεποιθήσεις του Πατριάρχη Αθηναγόρα και τη σημασία και επιρροή του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μαζί με την Ελληνική Ορθόδοξη κοινότητα στις ΗΠΑ, ως ζωτικής σημασίας για τους στόχους της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Ο Τρούμαν αναγνώρισε την κρίσιμη σημασία του Πατριαρχείου και του Αθηναγόρα για την ενίσχυση της φιλοδυτικής λύσης τόσο στην Ελλάδα όσο και την Τουρκία, καθώς και για την προώθηση της σταθερότητας στη Μέση Ανατολή.

Πράγματι, η διοίκηση Τρούμαν θορυβήθηκε ιδιαίτερα από την εμφανή επιδρομή των Ορθοδόξων πληθυσμών της Μόσχας σε όλη τη Μέση Ανατολή. Ως εκ τούτου η Ουάσινγκτον έβλεπε το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως ως ένα σημαντικό αντίβαρο -δεδομένης της τιμητικής του θέσης μεταξύ των άλλων τριών αρχαίων Ανατολικών Επισκοπών της Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων- κατά της ριζοσπαστικοποίησης στα Αραβικά εδάφη. Η εξωτερική πολιτική του Τρούμαν αξιολόγησε και σκοπίμως έφερε στο προσκήνιο το οικουμενικό κύρος του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως -ως το πρώτο Πατριαρχείο μεταξύ ίσων που απολάμβανε την ιδιότητα της πνευματικής σκέπης πάνω σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες- ως μέσο για να αποτρέψει τις πολιτικά κινούμενες προσπάθειες της Μόσχας να προβάλει την Εκκλησία της Ρωσσίας ως παγκόσμια αντίπαλο της Κωνσταντινούπολης.

Είναι αξιοσημείωτο το ότι στο σημερινό μετά τον Ψυχρό Πόλεμο τοπίο, κάποια από αυτά τα ίδια θέματα, τώρα σε διαφορετικές και πιο σύνθετες μορφές, εξακολουθούν να απειλούν την Αμερικανική εξωτερική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Ρωσσία. Αν και φαίνεται ότι οι αποτελεσματικές απαντήσεις σε αυτά τα προβλήματα είναι πιο απατηλές όσο ποτέ, τούτη η φαινομενικά δυσεπίλυτη κατάσταση θα μπορούσε να μετριαστεί εάν η Ουάσινγκτον αναγνώριζε και πάλι το σημαντικό διεθνές και εποικοδομητικό ηθικό ρόλο που έχει παίξει το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως στο παρελθόν και -αν απεγκλωβιζόταν από την τουρκική δίωξη- που θα μπορούσε να διαδραματίσει και στο μέλλον.

Μετάφραση Φαίη/Αβέρωφ

Το άρθρο το εντόπισα πρώτα ΕΔΩ

Υπενθύμιση: Αφού διαβάσατε το παραπάνω άρθρο, μπορείτε τώρα να διασκεδάσετε και με ΑΥΤΟ.

averoph